Prawa własności intelektualnej wymagają szczególnej ochrony w szybko rozwijającym się rynku, gdzie każdy przedsiębiorca musi walczyć o swoją pozycję i przewagę nad konkurencją. Naruszenie własności intelektualnej jest obecnie bardzo częste, lecz nie tylko jest to wynik celowych działań, ale często braku świadomości pracowników, współpracowników lub firm. Firmy zlecające stworzenie programów czy aplikacji komputerowych nie dopilnowują często odpowiedniej dokumentacji, aby własność intelektualna była faktycznie w ich posiadaniu. Co zrobić zatem, żeby nabyć w sposób zgodny z prawem niezbędne do dalszego wykorzystania dla przedsiębiorcy prawa autorskie od wykonawcy lub podwykonawcy? Jak zabezpieczyć się przed nieuczciwą konkurencją i zadbać o stosowną ochronę praw autorskich? Czym różnią się autorskie prawa osobiste od praw majątkowych? Jak prawnik IT może zabezpieczyć firmę i zapewnić jej nabycie praw autorskich do programu komputerowego?
Własność intelektualna musi być przede wszystkim efektem działania człowieka, dodajmy twórczego działania. W niniejszym tekście przyjrzę się temu na przykładzie programu komputerowego. Własnością intelektualną nie będzie sam w sobie niematerialny pomysł czy idea, która zawarta jest w programie. Będzie ona nią dopiero, gdy zostanie zmaterializowana w napisanym kodzie i to właśnie ów kod będzie stanowić własność intelektualną, którą będzie dysponował twórca tego kodu, czyli programista. W wypadku prawa autorskiego jego przedmiotem będzie „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia” (art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Własność intelektualna jest tak naprawdę właściwie wszechobecna wokół nas – ukryta w logo spożywanego produktu, książce, którą czytamy, aplikacji w telefonie, którą wykorzystujemy w kontaktach z innymi czy też w ubraniach, jakie kupujemy. Prawo własności intelektualnej dzielimy na kategorie:
W przypadku prawa autorskiego podstawą prawną jest ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, w wypadku znaków towarowych jest to prawo własności przemysłowej, natomiast ochrony know-how dotyczy ustawa o zwalczania nieuczciwej konkurencji. O ochronie znaków towarowych przeczytasz więcej w tekście „Czy zgłoszenie znaku towarowego w urzędzie patentowym stanowi nabycie praw ochronnych?” . Tutaj skupię się przede wszystkim na prawie autorskim, a dokładniej omówię je w kontekście programów komputerowych oraz aplikacji.
Program komputerowy w ustawie jest wymieniony wprost jako utwór wyrażony słowem, symbolami matematycznymi i znakami graficznymi (art. 1 ust. 2 pkt. 1). Jest więc objęty prawem autorskim, które przysługuje twórcy, czyli osobie, „której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu” (art. 8 ust. 2). Ochronie podlega tylko sposób wyrażenia, wszystkie jego formy, ale nie są nią objęte odkrycia, idee czy zasady działania (jak np. idea przeglądarki internetowej czy edytora tekstu). Czym będą sposoby wyrażania w wypadku programu? Będzie to z pewnością stworzony kod czy też również firmware. Należy poza tym pamiętać, że warunkiem uznania programu komputerowego za utwór jest jego indywidualny charakter, a więc jego programista musi dysponować swobodą pracy twórczej.
Zgodnie z ustawą utwór podlega ochronie w momencie ustalenia – nawet jeśli ma postać nieukończoną (art. 1 ust. 3). Według orzeczenia Sądu Najwyższego z 1973 r. (I CR 91/73) moment ustalenia należy rozumieć za chwilę, gdy przybierze on „jakąkolwiek postać, choćby nietrwałą, jednak o tyle stałą, żeby treść i cechy utworu wywierały efekt artystyczny”.
Autorskie prawo osobiste jest ochroną nieograniczoną w czasie i nie podlega ono zrzeczeniu się ani zbyciu. Zgodnie z art. 16 w związku z art. 77 ustawy autorskie prawo osobiste do programu komputerowego stanowi prawo do:
W przypadku programów komputerowych zastosowania nie ma art. 16 pkt 3-5, co oznacza, że w tym przypadku nie będą stanowiły autorskich praw osobistych: prawo do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, a także nadzoru nad sposobem korzystania z utworu..
Autorskich praw osobistych nie można przenieść na osobę trzecią, przysługują one wyłącznie twórcy utworu, czyli w tym przypadku programu komputerowego. Programista może udzielić przedsiębiorcy zezwolenia do wykonywania autorskich praw osobistych w swoim imieniu. Odpowiednie postanowienia w tym zakresie powinny znaleźć się w umowie zawartej z programistą. Nie ma przeszkód, aby zapewnić tutaj także uprawnienie do udzielania dalszych zezwoleń, co ma znaczenie w przypadku dalszego zezwolenia do wykonywania autorskich praw osobistych na rzecz klienta końcowego.
Co do autorskich praw majątkowych, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, to przysługują one twórcy w ramach wyłącznego korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu (art. 17 ustawy). W przypadku, gdy utwór (program komputerowy) jest tworzony przez pracownika zatrudnionego przez przedsiębiorcę na umowę o pracę w wyniku swoich obowiązków, to prawa autorskie do takiego utworu przysługują pracodawcy.
Według art. 74 ust. 4 autorskie prawa majątkowe w przypadku programów komputerowych stanowią prawo do (z zastrzeżeniem art. 75 ust. 2 i 3):
rozpowszechniania, w tym użyczenia lub najmu, programu komputerowego lub jego kopii.
Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, czynności wymienione w pkt 1 i 2 powyżej nie wymagają zgody uprawnionego, jeżeli są niezbędne do korzystania z programu komputerowego zgodnie z jego przeznaczeniem, w tym do poprawiania błędów przez osobę, która legalnie weszła w jego posiadanie. Oznacza to, że w przypadku posiadania legalnej kopii oprogramowania jesteśmy uprawnieni przykładowo do czasowego zwielokrotnienia programu w celu naprawy jego błędów. Ustawa wskazuje ponadto, iż w przypadku programu komputerowego następujące czynności nie wymagają zgody uprawnionego:
1) sporządzenie kopii zapasowej, jeżeli jest to niezbędne do korzystania z programu komputerowego. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, kopia ta nie może być używana równocześnie z programem komputerowym;
2) obserwowanie, badanie i testowanie funkcjonowania programu komputerowego w celu poznania jego idei i zasad przez osobę posiadającą prawo korzystania z egzemplarza programu komputerowego, jeżeli, będąc do tych czynności upoważniona, dokonuje ona tego w trakcie wprowadzania, wyświetlania, stosowania, przekazywania lub przechowywania programu komputerowego;
3) zwielokrotnianie kodu lub tłumaczenie jego formy w rozumieniu art. 74 ust. 4 pkt 1 i 2 ustawy, jeżeli jest to niezbędne do uzyskania informacji koniecznych do osiągnięcia współdziałania niezależnie stworzonego programu komputerowego z innymi programami komputerowymi, o ile zostaną spełnione następujące warunki:
a) czynności te dokonywane są przez licencjobiorcę lub inną osobę uprawnioną do korzystania z egzemplarza programu komputerowego bądź przez inną osobę działającą na ich rzecz,
b) informacje niezbędne do osiągnięcia współdziałania nie były uprzednio łatwo dostępne dla osób, o których mowa pod lit. a,
c) czynności te odnoszą się do tych części oryginalnego programu komputerowego, które są niezbędne do osiągnięcia współdziałania.
Informacje konieczne do osiągnięcia współdziałania programu z innym programem komputerowym nie mogą być:
1) wykorzystane do innych celów niż osiągnięcie współdziałania niezależnie stworzonego programu komputerowego;
2) przekazane innym osobom, chyba że jest to niezbędne do osiągnięcia współdziałania niezależnie stworzonego programu komputerowego;
3) wykorzystane do rozwijania, wytwarzania lub wprowadzania do obrotu programu komputerowego o istotnie podobnej formie wyrażenia lub do innych czynności naruszających prawa autorskie.
Jak już była mowa, w przypadku, gdy program stworzył pracownik zatrudniony na umowę o pracę to wówczas prawa autorskie do programu komputerowego nabywa pracodawca. Natomiast w przypadku branży IT umowy z programistami bardzo często mają inną formę, w szczególności są to umowy cywilnoprawne, w tym umowy B2B. W takim wypadku dla skuteczności przejścia autorskich praw majątkowych należy zadbać o prawidłowe i zgodne z prawem zapisy, a także o odpowiednią formę umowy. Kształt umowy jest tu oczywiście zależny od obydwu stron, jednak należy tutaj zwrócić uwagę przede wszystkim na dwa aspekty:
Czym są pola eksploatacji? To nic innego, jak, mówiąc wprost, sposoby wykorzystania utworu. Ich przykładowe rodzaje wymienia art. 50 ustawy i można tu wymienić:
W kwestii pół eksploatacji związanych z programami komputerowymi można odwołać się do wspominanego już art. 74 ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych, który mówi o prawie do trwałego lub czasowego zwielokrotniania, tłumaczenia, przystosowania, zmiany układu oraz rozpowszechniania programu komputerowego. W praktyce będzie to np. wprowadzanie do systemu informatycznego, pamięci komputerów, sieci komputerowych czy utrwalanie i zwielokrotnianie dowolną techniką, w tym techniką zapisu magnetycznego lub techniką cyfrową.
Brak wskazania w umowie pól eksploatacji jest błędem, który powoduje nieważność umowy. Za nieskuteczne należy także uznać postanowienie, zgodnie z którym przeniesienie następują na „wszystkich” polach eksploatacji – ustawa wyraźnie wymaga od nas ich dokładnego wskazania. Zgodnie z ustawą (art. 41 ust. 2 ) umowa obejmuje tylko te pola eksploatacji, które są w niej wymienione. Dodatkowo, umowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji, które są znane w chwili jej zawarcia (art. 41 ust. 4).
W umowach warto zawrzeć także postanowienia odnośnie osobistych praw majątkowych, o czym była już mowa wyżej. Dodatkowym zabezpieczeniem dla tej strony umowy, która tworzy dla kogoś program czy aplikację może być postanowienie, zgodnie z którym przekazanie praw majątkowych nastąpi dopiero po uiszczeniu opłaty przez drugą stronę umowy.
Należy także pamiętać, aby w umowie udzielić zezwolenia na wykonywanie praw zależnych, a także zawrzeć prawo do zezwalania na wykonywanie zależnego prawa autorskiego. W braku takiego zastrzeżenia prawo to pozostanie bowiem przy twórcy.
Obecnie wszechobecną technologią jest technologia sztucznej inteligencji, z której programiści korzystają często w tworzeniu kodu programów komputerowych. Niestety, korzystanie z AI oznacza, że nie mamy do czynienia z twórczym wytworem działalności człowieka, a to oznacza, że w tym zakresie nie możemy mieć do czynienia z ochroną prawnoautorską. Podobnie jest w przypadku korzystania przez programistów z zewnętrznych bibliotek kodu, w tym kodu nieobjętego prawami autorskimi albo objętego licencjami otwartymi. Aby dopuścić stosowanie tego typu rozwiązań konieczne jest uregulowanie tego w umowie z programistą i wskazanie, że w zakresie w jakim nie będziemy mieć do czynienia z wytworem programisty dojdzie do udzielenia odpowiednich licencji do tego typu rozwiązań.
Praktyka rynku pokazuje jednak, że firmy nie zawsze chcą zgadzać się na korzystanie z tego typu narzędzi, a zwłaszcza narzędzi AI. Firmy wprowadzają często tutaj odpowiednie polityki korzystania z tego typu narzędzi, zastrzegając chociażby konieczność wykorzystania wyłącznie narzędzi na odpłatnych licencjach, udostępnionych przez firmę. Celem wprowadzenia takich polityk jest przede wszystkim zachowanie poufności, albowiem w przypadku licencji płatnych system AI nie będzie uczył się na wprowadzonych danych, co gwarantuje jej zachowanie. W każdym wypadku jednak w przypadku korzystania z narzędzi AI zalecana jest ostrożność i weryfikacja tak wygenerowanych rozwiązań, mając na uwadze błędy lub niedokładności, jakie pojawiają się w takich przypadkach.
Naruszenie praw autorskich może mieć swoje konsekwencje w odpowiedzialności cywilnej oraz odpowiedzialności karnej. Odpowiedzialność cywilna uregulowana jest w art. 78-80 ustawy. Osoba poszkodowana może dochodzić odszkodowania, żądać zaniechania naruszeń, usunięcia jego skutków czy naprawienia wyrządzonej szkody. Należy pamiętać, że inną możliwością jest zgłoszenie sprawy na policję lub do prokuratury, gdyż naruszenie autorskich praw osobistych i majątkowych może być także przestępstwem i grozi karą pozbawienia wolności.
Naruszenia praw autorskich i pokrewnych mogą przybrać różną formę, a o tym, kiedy do nich dochodzi mówią art. 115-123 ustawy, które traktują o odpowiedzialności karnej. Co ważne z przepisów wyraźnie wynika, że działanie w celu uzyskania korzyści majątkowych z łamania prawa autorskiego nie jest konieczne do poniesienia odpowiedzialności karnej.
Jakie zatem wyróżniamy przypadki naruszeń:
Powyższe pokazuje, że jest istotne, aby odpowiednio uregulować przejście praw autorskich w umowie, w tym zabezpieczyć zezwolenie na wykonywanie autorskich praw osobistych w imieniu twórcy. Błędy w tym zakresie mogłyby bowiem spowodować odpowiedzialność cywilną lub karną.
W kontekście umów przeniesienia praw autorskich do programów komputerowych, dochodzenia odszkodowania czy wnoszenia sprawy do sądu przedsiębiorca powinien skorzystać z wykwalifikowanej obsługi prawnej kancelarii. Warto szukać porady prawnej przy tworzeniu umów, które odpowiednio zabezpieczą przejście praw autorskich na przedsiębiorcę, a także pozwolą na ich dalsze przeniesienie na klienta końcowego albo udzielenie mu odpowiedniej licencji. Wsparcie wykwalifikowanej kancelarii prawnej oznacza takie skonstruowanie umowy, które minimalizuje ryzyka w tym zakresie i zapewnia wypełnienie przepisów prawa. W przypadku umów prawnoautorskich niestety bardzo często zdarzają się błędy, które na późniejszym etapie trudno jest naprawić. Pamiętajmy bowiem, że nieskuteczne przeniesienie praw autorskich z programisty na firmę będzie wiązało się z nieskutecznym przeniesieniem praw autorskich z firmy na klienta końcowego, a to może wiązać się z koniecznością zapłaty kar umownych lub odszkodowania.
Dodatkowo, skorzystanie z pomocy doświadczonej kancelarii prawnej może być korzystane pod kątem podatkowym. W zależności od zakresu świadczonych usług albo umowy będącej podstawą współpracy firmy i programisty, doświadczony prawnik IT może zaproponować tutaj konkretne rozwiązania podatkowe, np. skorzystanie z ulgi IP Box, zastosowanie ryczałtu od przychodów ewidencjonowanych w odpowiedniej wysokości albo zastosowanie podwyższonych kosztów uzyskania przychodu – KUP 50%. Programy i aplikacje komputerowe to zazwyczaj bardzo złożone wytwory ludzkiej pracy. Zazwyczaj przedsiębiorcom zależy na tym, aby stanowiły one utwory i tym samym były objęte ochroną prawnoautorską. Jednocześnie, przedsiębiorcy muszą mieć na uwadze dynamiczny rozwój nowych technologii, a zwłaszcza AI, z których programiści chcą korzystać w celu usprawnienia swojej pracy, ale także zapewnieniu jak najbardziej efektywnych rozwiązań. Dodatkowo, przepisy ustawy prawo autorskie zawierają szereg dodatkowych uregulowań, które omówiliśmy już powyżej, np. w zakresie autorskich praw osobistych, czy zależnych. Wszystkie te aspekty należy uwzględnić, zabezpieczając stworzenie lub nabycie utworu poprzez odpowiednie umowy tak, aby zagwarantować należyte zabezpieczenie interesów firmy oraz jej prawne bezpieczeństwo.
